Συνείδηση

Συγραφέας: Erich Fromm
Βιβλίο: Ο Άνθρωπος για τον Εαυτό του
Κεφάλαιο: 2 – Συνείδηση, η φωνή που μας ανακαλεί στον εαυτό μας
Παράγραφοι: Αυταρχική συνείδηση, Ουμανιστική συνείδηση

(Αποσπάσματα)

Α. Αυταρχική συνείδηση

Η αυταρχική συνείδηση είναι η φωνή μιας εσωτερικευμένης εξωτερικής εξουσίας, των γονέων, του κράτους ή οποιασδήποτε άλλης εξουσίας συμβαίνει να υπάρχει σε έναν πολιτισμό. Εφόσον οι σχέσεις των ανθρώπων με της εξουσίες παραμένουν εξωτερικές, χωρίς ηθική επικύρωση, δύσκολα μπορούμε να μιλήσουμε για συνείδηση. Η τέτοια συμπεριφορά είναι σκόπιμη, υπαγορεύεται από το φόβο της τιμωρίας ή την προσδοκία της ανταμοιβής, και εξαρτάται πάντοτε από την παρουσία των εξουσιών αυτών, από τη γνώση τους σχετικά με το τι κάνουμε, και την υποτιθέμενη ή πραγματική ικανότητα τους να τιμωρούν ή να ανταμείβουν.

Συχνά, μια εμπειρία που οι άνθρωποι θεωρούν σαν αίσθημα ένοχης που προέρχεται από τη συνείδηση τους, στην πραγματικότητα δεν είναι άλλο από το φόβο που νιώθουν για της εξουσίες αυτές. Στην ουσία οι άνθρωποι αυτοί δεν νιώθουν ένοχη, αλλά φόβο. Ωστόσο, στη διαμόρφωση συνείδησης, εξουσίες όπως οι γονείς, το κράτος, η κοινή γνώμη, γίνονται συνειδητά ή ασυνείδητα αποδεκτές ηθικολόγοι νομοθέτες, που οι νόμοι και οι κυρώσεις υιοθετούνται και έτσι εσωτερικεύονται. Οι νόμοι και κυρώσεις μιας εξωτερικής εξουσίας γίνονται ένα με το άτομο κι έτσι, αντί να αισθάνεται κανείς υπεύθυνος για κάτι έξω απ' αυτόν, αισθάνεται ένοχος για κάτι που βρίσκετε μέσα του, στη συνείδηση του.

Η συνείδηση είναι ρυθμιστής συμπεριφοράς, πιο αποτελεσματικός από το φόβο των εξωτερικών εξουσιών. Κι αυτό γιατί, ενώ μπορεί κάνεις να ξεφύγει από τις εξωτερικές εξουσίες, είναι αδύνατο να ξεφύγει από εαυτό του, και κατά συνέπεια, από την εσωτερική εξουσία που αποτελεί μέρος του εαυτού του.


Β. Ουμανιστική συνείδηση

Η Ουμανιστική συνείδηση δεν είναι η εσωτερικευμένη φωνή μιας εξουσίας που γινόμαστε θυσία για να την ευχαριστήσουμε και φοβόμαστε να τη δυσαρεστήσουμε. Είναι η δικής μας φωνή, που υπάρχει σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη και είναι ανεξάρτητη απο εξωτερικές κυρώσεις και ανταμοιβές.

Ουμανιστική συνείδηση είναι η αντίδραση του συνόλου της προσωπικότητάς μας στη σωστή λειτουργία ή δυσλειτουργία της. Δεν είναι αντίδραση στη λειτουργία αυτής ή εκείνης της ικανότητας, αλλά στο σύνολο των ικανοτήτων που συγκροτούν την ανθρώπινη και ατομική ύπραξη. Η συνείδηση κρίνει τη λειτουργία μας ως ανθρώπινα όντα. Είναι (όπως δηλώνει η ρίζα της λέξης συν-είδηση) γνώση του βαθύτερου εαυτού μας, γνώση της αντίστοιχης επιτυχίας αποτυχίας μας στον τομέα της τέχνης του να ζούμε. Όμως μολονότι η συνείδηση είναι γνώση, είναι κάτι παραπάνω απο απλή γνώση στον τομέα της αφηρημένης σκέψης. Έχει μια συναισθηματική ιδιότητα, γιατί είναι η αντίδραση τού συνόλου της προσωπικότητας μας όχι μόνο η αντίδραση τού πνεύματος μας.

Αν η συνείδηση μιλούσε πάντα δυνατά και αρκετά ευδιάκριτα, μόνο λίγοι θα ξεστράτιζαν από τον ηθικό τους στόχο. Μια απάντηση σ' αυτό δίνεται απο την ίδια τη φύση της συνείδησης: αφού αποστολή της είναι να γίνεται ο φρουρός του αληθινού ατομικού συμφέροντος ανθρώπου, είναι ζωντανή η συνείδηση, στο βαθμό που ένα άτομο δεν έχει χάσει ολοκληρωτικά τον εαυτό του, για να γίνει θύμα της αδιαφορίας του και της καταστροφικοτητάς του. Η σχέση της με την (πνευματική) παραγωγικότητα του ατόμου είναι σχέση αλληλεπίδρασης. Όσο περισσότερο παραγωγικά ζει ένα άτομο, τόσο ισχυρότερη είναι η συνείδηση του και αυτό το τόσο περισσότερο προωθεί την παραγωγικότητα του. Όσο λιγότερο παραγωγικά ζει, τόσο ασθενέστερη γίνεται η συνείδηση του. Η παράδοξη – και τραγική – μοίρα τού ανθρώπου εκφράζεται με το γεγονός ότι η συνείδηση του είναι ασθενέστερη, όταν ακριβώς τη χρειάζεται περισσότερο.

Μια άλλη απάντηση στο ερώτημα της σχετικής ανεπάρκειας συνείδησης, είναι η άρνηση μας να ακούσουμε και — που είναι και σημαντικότερο — η άγνοια μας να γνωρίζουμε πως πρέπει να ακούσουμε. Οι άνθρωποι έχουν συχνά την αυταπάτη ότι η συνείδηση τους θα τούς μιλήσει με δυνατή φωνή κι ότι το μήνυμα της θα είναι σαφές και ευδιάκριτο. Περιμένοντας ν' ακούσουν μια τέτοια φωνή, δεν ακούν τίποτε άλλο. Όταν όμως η φωνή της συνείδησης είναι ασθενική, δεν ακούγεται ξεκάθαρα. Και θα πρέπει κανείς να μάθει με ποιο τρόπο να ακούει και να καταλαβαίνει τα νοήματά της, για να μπορεί να δρα ανάλογα.

Ωστόσο, το να μάθει κανείς να καταλαβαίνει τα μηνύματα της συνείδησης του, είναι εξαιρετικά δύσκολο δυο κυρίως λόγους. Για να ακούσουμε τη φωνή της συνείδησης μας, πρέπει να είμαστε ικανοί να ακούμε τούς εαυτούς μας, και αυτό είναι ακριβώς που δυσκολεύονταν να κάνουν οι περισσότεροι άνθρωποι τού πολιτισμού μας. Ακούμε την κάθε φωνή και τον καθένα, αλλά δεν ακούμε τον εαυτό. Είμαστε συνέχεια εκτεθειμένοι στο θόρυβο των γνωμών και ιδεών που μας βομβαρδίζουν από παντού: κινηματογράφος, εφημερίδες, ραδιόφωνο, καθημερινή συζήτηση. Αν είχαμε θεληματικά προγραμματίσει να αποτρέψουμε τους εαυτούς μας από του να ακούν τους εαυτούς μας δεν θα υπήρχε καλύτερος τρόπος.