Ελευθερία – πρόβλημα ψυχολογικό;

Συγγραφέας: Erich Fromm
Βιβλίο: Ο Φόβος Μπροστά στην Ελευθερία.
Κεφάλαιο: 1 - Ελευθερία – πρόβλημα ψυχολογικό;

(Απόσπασμα)

Εκτός από το ερώτημα τι είδους προσαρμογή συμβαίνει, θα πρέπει να δοθεί απάντηση και σε άλλα ερωτήματα: τι είναι αυτό που εξαναγκάζει τον άνθρωπο να προσαρμόζεται σε κάθε σχεδόν πιθανή συνθήκη ζωής και μέχρι ποιο σημείο εκτείνεται η προσαρμοστικότητα αυτή;

Απαντώντας σ' αυτά τα ερωτήματα, το πρώτο φαινόμενο που πρέπει να αναφερθεί είναι το γεγονός ότι υπάρχουν ορισμένοι τομείς στη φύση του άνθρωπου πού είναι περισσότερο ευλύγιστοι και προσαρμόσιμοι από άλλους.

Οι τάσεις και τα γνωρίσματα εκείνα του χαρακτήρα, χάρη στα όποια οι άνθρωποι διαφέρουν ο ένας από τον άλλο, παρουσιάζουν μεγαλύτερη ελαστικότητα και πλαστικότητα: η αγάπη, η τάση προς καταστροφή, ο σαδισμός, η τάση υποταγής, η δίψα της εξουσίας, η αφοσίωση, η επιθυμία αυτοεπίδειξης, το πάθος του αποθησαυρισμού, η ηδονή της αισθησιακής απόλαυσης και ο φόβος της ηδυπάθειας. Αυτές και πολλές άλλες τάσεις, πού συναντώνται στον άνθρωπο, αναπτύσσονται σαν αντίδραση σε ορισμένες συνθήκες της ζωής. Δεν έχουν σημαντική υποχωρητικότητα, γιατί μια και ενσωματωθούν στον προσωπικό χαρακτήρα δεν εξαφανίζονται εύκολα ή μεταβάλλονται σε κάποια άλλη παρόρμηση. Υποχωρούν όμως με την έννοια ότι τα άτομα, ιδιαίτερα στην παιδική τους ηλικία, αισθάνονται τη μια ή την άλλη ανάγκη περισσότερο, ανάλογα με τον τρόπο ζωής στον όποιο ζουν. Καμιά απ' αυτές τις ανάγκες δεν είναι αμετάβλητη και αλύγιστη σα να ήταν σύμφυτη στην ανθρώπινη φύση, ώστε να αναπτύσσεται και να απαιτεί την ικανοποίηση της κάτω από οποιεσδήποτε περιστάσεις.

Αντίθετα από τις παραπάνω ανάγκες, υπάρχουν άλλες πού αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης φύσης και απαιτούν επιτακτικά την ικανοποίηση τους, οι ανάγκες δηλαδή εκείνες πού είναι ριζωμένες στο φυσιολογικό οργανισμό του άνθρωπου, όπως η πείνα, η δίψα, η ανάγκη του ύπνου κλπ. Για κάθε μια από αυτές τις ανάγκες υπάρχει ένα όριο, πέρα από το όποιο η μή ικανοποίησή τους δημιουργεί ανυπόφορη
κατάσταση και όταν το όριο αυτό ξεπεραστεί, η παρώθηση για την ικανοποίηση της ανάγκης παίρνει τη μορφή μιας παντοδύναμης τάσης.

Αυτές οι φυσιολογικής φύσης ανάγκες μπορούν να συνοψιστούν στην έννοια της ανάγκης για την αυτοσυντήρηση. Αυτή η ανάγκη της αυτοσυντήρησης είναι η περιοχή εκείνη της ανθρώπινης φύσης που απαιτεί ικανοποίηση σε όλες τις περιστάσεις και αποτελεί επομένως το πρωταρχικό κίνητρο της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Σε πιο απλή διατύπωση αυτό σημαίνει: ο άνθρωπος πρέπει να φάει, να πιει, να κοιμηθεί, να προστατέψει τον εαυτό του από τους εχθρούς του κ.ο.κ.

Για να επιτύχει όλα αυτά πρέπει να εργάζεται και να παράγει. Όμως η «εργασία» δεν είναι κάτι το γενικό και το αφηρημένο. Ή εργασία είναι πάντοτε συγκεκριμένη εργασία, δηλαδή ιδιαίτερο είδος εργασίας σε ιδιαίτερο είδος οικονομικού συστήματος. Ένα άτομο μπορεί να εργάζεται σα δουλοπάροικος στο φεουδαρχικό σύστημα, σαν αγρότης - μέλος κοινότητας των Ινδιάνων Πουέμπλο, σαν ανεξάρτητος επιχειρηματίας στην καπιταλιστική κοινωνία, σαν υπάλληλος σε σύγχρονο γενικό κατάστημα, σαν εργάτης στην ατέρμονη αλυσίδα ενός μεγάλου εργοστασίου. Αυτά τα διαφορετικά είδη εργασίας απαιτούν εντελώς διαφορετικά γνωρίσματα προσωπικότητας και συνιστούν διαφορετικά είδη σχέσεων με τους άλλους. Όταν γεννιέται ο άνθρωπος, ανοίγει η αυλαία της ζωής του. Πρέπει να τρώει και να πίνει και κατά συνέπεια πρέπει να εργάζεται.

Αυτό σημαίνει πώς πρέπει να εργάζεται κάτω από τις ιδιαίτερες συνθήκες και τους τρόπους που καθόρισε για αυτόν το είδος της κοινωνίας στην οποία γεννήθηκε. Οι δύο αυτοί παράγοντες, δηλαδή η ανάγκη να ζήσει και το κοινωνικό σύστημα, είναι κάτι που κατ' αρχήν δεν μπορεί να μεταβάλει αυτός σαν άτομο και συνιστούν τους παράγοντες που καθορίζουν την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών εκείνων που παρουσιάζουν μεγαλύτερη πλαστικότητα.

Έτσι ο τρόπος της ζωής, όπως καθορίζεται για το άτομο από τις ιδιομορφίες ενός οικονομικού συστήματος, αποβαίνει ο πρωταρχικός παράγοντας για τον καθορισμό της όλης δομής του χαρακτήρα του, γιατί η επιτακτική ανάγκη της αυτοσυντήρησης το υποχρεώνει να αποδέχεται τις συνθήκες κάτω από τις όποιες είναι υποχρεωμένο να ζει. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορεί να προσπαθήσει, σε συνεργασία με άλλους, να επιφέρει ορισμένες οικονομικές και πολιτικές αλλαγές. Πρωταρχικά και κύρια όμως η προσωπικότητα του διαμορφώνεται από τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής που γνώρισε στην παιδική του ηλικία από την οικογένεια του, ο όποιος αντιπροσωπεύει όλα τα τυπικά σε μια ιδιαίτερη κοινωνία ή τάξη γνωρίσματα.


Οι φυσιολογικά διαμορφωμένες ανάγκες δεν αποτελούν τη μόνη περιοχή επιτακτικών αναγκών της ανθρώπινης φύσης. Υπάρχει και μια άλλη περιοχή εξίσου επιτακτική, που δεν έχει τις ρίζες της στα σωματικά προτσές, αλλά στην ίδια την ουσία του τρόπου και της πρακτικής της ζωής του άνθρωπου: η ανάγκη να συναναστραφεί με τον εξωτερικό κόσμο, η ανάγκη να ξεφύγει τη μοναξιά. Η αίσθηση της απόλυτης μοναξιάς και απομόνωσης οδηγεί σε ψυχική αποσύνθεση, ακριβώς όπως η φυσική ασιτία οδηγεί στο θάνατο. Αυτός ο συγχρωτισμός με τους άλλους δεν είναι ταυτόσημος με τη φυσική επαφή.

Ένα άτομο μπορεί να είναι μόνο του με τη φυσική έννοια και μολαταύτα να συνδέεται με ιδέες, αξίες ή, το λιγότερο, με κοινωνικές μορφές που του δίνουν το αίσθημα της επικοινωνίας και της «σύνδεσης». Ενώ, έξαλλου, μπορεί να ζει ανάμεσα στους ανθρώπους και να καταθλίβεται από ένα απόλυτο αίσθημα απομόνωσης, που έχει σαν αποτέλεσμα, εφόσον υπερβεί ένα ορισμένο όριο, την κατάσταση της τρέλας, στην οποία παρουσιάζονται σχιζοφρενικές διαταραχές. Αυτή την έλλειψη συγχρωτισμού με τις αξίες, τα σύμβολα και τις μορφές, μπορούμε να ονομάσουμε ηθική απομόνωση και η κατάσταση της ηθικής απομόνωσης είναι ανυπόφορη όσο και η φυσική απομόνωση ή μάλλον η φυσική απομόνωση γίνεται ανυπόφορη όταν συνοδεύεται από ηθική απομόνωση. Ό πνευματικός συγχρωτισμός με τον κόσμο μπορεί να έχει πολλές μορφές. Ό καλόγερος στο κελί του πού πιστεύει στο Θεό και ο πολιτικός κρατούμενος πού βρίσκεται σε απομόνωση και αισθάνεται πώς είναι ένα με τους συναγωνιστές του, δε βρίσκονται σε ηθική απομόνωση. Ούτε βρίσκεται και Άγγλος τζέντλεμαν πού φοράει βραδινό ένδυμα στο πιο εξωτικό
περιβάλλον, καθώς και ο μικροαστός που, μολονότι είναι βαθύτατα απομονωμένος από τους συνανθρώπους του, αισθάνεται ένα με το έθνος ή τα σύμβολα του.

Το είδος του συγχρωτισμού με τον κόσμο μπορεί να είναι ευγενικό ή ταπεινό, είναι όμως απείρως προτιμότερο να σχετίζεται κάνεις με το ταπεινότερο είδος μορφής παρά να είναι μόνος. Η θρησκεία και ο εθνικισμός, καθώς και κάθε έθιμο ή δοξασία, όσο γελοία και υποτιμητικά και αν είναι, εφόσον συνδέουν το άτομο με τους άλλους είναι καταφύγια μπροστά σε ότι φοβάται περισσότερο ο άνθρωπος : τη μοναξιά.

Ή ακαταμάχητη ανάγκη αποφυγής της ηθικής απομόνωσης περιγράφεται με μεγάλη ενάργεια άπό το Μπαλζάκ στην ακόλουθη παράγραφο από τα Βάσανα του εφευρέτη:

“Μάθε όμως ένα πράμα, τύπωσε το βαθιά στο ευκολόπλαστο ακόμα μυαλό σου: ο άνθρωπος τρομάζει μπροστά στη μοναξιά. Και απ' όλα τα είδη της μοναξιάς η ηθική μοναξιά είναι φοβερότερη. Οι πρώτοι ερημίτες ζούσαν με το Θεό, ήταν κάτοικοι τού πιο πυκνοκατοικημένου κόσμου, τού κόσμου των πνευμάτων. Πρώτη σκέψη του ανθρώπου, είτε είναι λεπρός ή αιχμάλωτος, αμαρτωλός ή ανάπηρος, είναι να έχει σύντροφο στη θλιβερή μοίρα του. Και για να ικανοποιήσει αυτή του την παρόρμηση, πού είναι η ίδια η ζωή, επιστρατεύει όλες του τις δυνάμεις, την ενέργεια όλης της ζωής του. Θα ήταν δυνατό να βρει α Σατανάς συντρόφους χωρίς αυτή την ακαταμάχητη επιθυμία; Πάνω σ' αυτό το έργο θα μπορούσε να γραφτεί ολόκληρη εποποιία, πού θα ήταν μονάχα ο πρόλογος στο Χαμένο Παράδεισο, γιατί ο Χαμένος Παράδεισος δεν είναι παρά η απολογία της ανταρσίας.”

Κάθε προσπάθεια να δοθεί απάντηση στο ερώτημα γιατί ο φόβος της μοναξιάς είναι τόσο ισχυρός στον άνθρωπο θα μας απομάκρυνε από την κύρια οδό που ακολουθούμε σ' αυτό το βιβλίο. Πάντως, για να μη μείνει ο αναγνώστης με την εντύπωση πώς η ανάγκη του συγχρωτισμού με τους άλλους έχει κάποια μυστηριακή ιδιότητα, επιθυμώ να υποδείξω την κατεύθυνση προς την οποία βρίσκεται η απάντηση.

Ένα από τα σπουδαιότερα στοιχεία είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζήσουν δίχως κάποιο είδος συνεργασίας με τους άλλους. Σε κάθε πιθανή μορφή πολιτισμού είναι απαραίτητο να συνεργάζεται ο άνθρωπος με τους άλλους αν θέλει να επιζήσει, είτε για να υπερασπίσει τον εαυτό του από τους εχθρούς του και τους φυσικούς κινδύνους, είτε για να είναι σε θέση να εργαστεί και να παράγει. Ακόμη και ο Ροβινσώνας Κρούσος συνοδευόταν από τον άνθρωπο του, το Φραϊνταίυ. Χωρίς αυτόν όχι μόνο θα τρελαινόταν, αλλά και θα πέθαινε.

Κάθε πρόσωπο αισθάνεται την ανάγκη της βοήθειας των άλλων σε έντονο βαθμό σαν παιδί. Εξαιτίας αυτής της από τα πράγματα αδυναμίας του παιδιού να εκτελέσει σπουδαιότατες λειτουργίες, η επικοινωνία με τους άλλους είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου για το παιδί. Η πιθανότητα να μείνει μόνο του αποτελεί αναγκαστικά την πιο σοβαρή απειλή για την όλη ύπαρξη του παιδιού.

Υπάρχει όμως κι ένα άλλο στοιχείο που καθιστά το ίδιο υποχρεωτική την ανάγκη της «σύνδεσης» : το γεγονός της υποκειμενικής αυτοσυνείδησης, της νοητικής ικανότητας με την οποία ο άνθρωπος αποκτά αυτογνωσία σαν ατομική οντότητα που διαφέρει από τη φύση και τους άλλους ανθρώπους. Μολονότι ο βαθμός της αυτογνωσίας αυτής ποικίλλει, όπως θα εκτεθεί στο επόμενο κεφάλαιο, η ύπαρξη της θέτει μπροστά στον άνθρωπο ένα πρόβλημα καθαρά ανθρώπινο : με τη γνώση του εαυτού του σαν κάτι διαφορετικό από τη φύση και τους άλλους ανθρώπους, με τη γνώση — έστω και πολύ αμυδρά — του θανάτου, της αρρώστιας, των γηρατειών, αισθάνεται αναγκαστικά το πόσο ασήμαντος και μικρός είναι
μπροστά στο σύμπαν και όλους τους άλλους που δεν είναι ο «εαυτός» του. Αν δε συνδέεται με κάτι, αν η ζωή του δεν έχει κάποιο νόημα και κάποιο σκοπό, θα αισθανόταν σαν ένα μόριο σκόνης και θα συντριβόταν από την ασημαντότητα του ατόμου του. Δε θα ήταν ικανό να συνδεθεί με κάποιο σύστημα που θα έδινε νόημα και σκοπό στη ζωή του και θα τον πλημμύριζε η αμφιβολία και η αμφιβολία αυτή θα παρέλυε με τον καιρό την ικανότητα του για δράση — δηλαδή την ικανότητά του να επιβιώσει.