Η αυταπάτη της ατομικότητας

Συγγραφέας: Erich Fromm
Βιβλίο: Ο Φόβος Μπροστά στην Ελευθερία
Κεφάλαιο: Ελευθερία και δημοκρατία
Παράγραφος: Η αυταπάτη της ατομικότητας

(Απόσπασμα)


Στα προηγούμενα κεφάλαια προσπάθησα να αποδείξω πως ορισμένοι παράγοντες στο σύγχρονο βιομηχανικό σύστημα γενικά και στη μονοπωλιακή του φάση ιδιαίτερα, συμβάλλουν στην ανάπτυξη μιας προσωπικότητας που νοιώθει αδυναμία και μοναξιά, άγχος και ανασφάλεια.

Είμαστε υπερήφανοι που δεν είμαστε υποταγμένοι σε μια εξωτερική εξουσία, που έχουμε την ελευθερία να εκφράζουμε τις σκέψεις και τα αισθήματα μας και θεωρούμε σαν δοσμένο πως η ελευθερία αυτή εγγυάται, σχεδόν αυτόματα, την ατομικότητα μας. Όμως, το δικαίωμα να εκφράζουμε τις σκέψεις μας έχει κάποια σημασία μόνο στην περίπτωση που μπορούμε να έχουμε δικές μας σκέψεις. Η ελευθερία από την εξωτερική εξουσία συνιστά θετικό κέρδος μόνο αν οι εσωτερικές ψυχολογικές συνθήκες είναι τέτοιες που να επιτρέπουν την εδραίωση της ατομικότητας μας.

Εξετάζοντας τις δυο απόψεις της ελευθερίας του σύγχρονου άνθρωπου τονίσαμε τις οικονομικές συνθήκες που συντείνουν στην αύξηση της απομόνωσης και αδυναμίας του ατόμου στην εποχή μας. Εξετάζοντας τις ψυχολογικές επιδράσεις, δείξαμε πως η αδυναμία αυτή οδηγεί είτε στο είδος της φυγής που συναντάμε στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα είτε στον αναγκαστικό συμβιβασμό (κομφορμισμό) κατά το προτσές που το απομονωμένο άτομο γίνεται αυτόματο, χάνει το εγώ του, ενώ ταυτόχρονα θεωρεί συνειδητά τον εαυτό του ελεύθερο και πως ανήκει μόνο στον εαυτό του.

Είναι σημαντικό να εξετάσουμε κατά ποιόν τρόπο ο πολιτισμός μας ενισχύει αυτή την τάση κομφορμισμού, μολονότι πολύ λίγα χτυπητά παραδείγματα μπορούν ν' αναφερθούν στο θέμα αυτό. Η κατάπνιξη των αυθόρμητων αισθημάτων, και κατά συνέπεια της ανάπτυξης της αυθεντικής ατομικότητας, αρχίζει από πολύ νωρίς, ουσιαστικά απο τα πρώτα στάδια διαπαιδαγώγησης ενός παιδίου Αυτό δεν σημαίνει πως η διαπαιδαγώγηση πρέπει να κατατείνει στην κατάπνιξη του αυθορμητισμού, εφόσον πραγματικός σκοπός της εκπαίδευσης είναι η προώθηση της ανεξαρτησίας και ατομικότητας του παιδιού, της ανάπτυξης και ακεραιότητας του. Οι περιορισμοί που μπορεί να επιβάλει ένα τέτοιο είδος εκπαίδευσης πάνω στο παιδί αποτελούν προσωρινά μέτρα, που ουσιαστικά προωθούν το προτσές ανάπτυξης και ανόδου.

Στον πολιτισμό μας, πάντως, η εκπαίδευση έχει σαν αποτέλεσμα την εξαφάνιση του αυθορμητισμού και την αντικατάσταση των πρωτότυπων φυσικών ενεργειών με εντυπωμένα αισθήματα, σκέψεις και επιθυμίες. (Επαναλαμβάνω πως λέγοντας «πρωτότυπα» δεν εννοώ πως μια ιδέα δεν δεν συλληφθεί πρωτύτερα από κάποιον άλλο, αλλά πως γεννιέται στο άτομο, είναι το αποτέλεσμα τής δικής του δραστηριότητας και μ' αυτή την έννοια αποτελεί δική του σκέψη).

Ένα παράδειγμα κάπως αυθαίρετο είναι οι πρώτες απωθήσεις των αισθημάτων που αφορούν την εχθρότητα και την απέχθεια. Τα περισσότερα παιδιά νοιώθουν σε ένα ορισμένο μέτρο εχθρότητα και δείχνουν ανυπακοή που προκαλείται από τις συγκρούσεις με το περιβάλλον τους, το όποιο τείνει να ανακόψει την εκδηλωτικότητα τους και στο όποιο, επειδή είναι ασθενέστερα, συνήθως υποκύπτουν. Ένας από τους βασικούς σκοπούς της αγωγής είναι να εξαλείψει την ανταγωνιστική αυτή αντίδραση οι μέθοδοι προς το σκοπό αυτό είναι πολλές και διάφορες. Ποικίλλουν από τις απειλές και τις τιμωρίες που φοβίζουν το παιδί, μέχρι τις πιο ραφινάτες μεθόδους των δώρων και των «εξηγήσεων», που σαστίζουν το παιδί και το κάνουν να εγκαταλείπει την εχθρότητα του. Το παιδί αρχίζει με το να μην εκφράζει το αίσθημα του και με τον καιρό εγκαταλείπει και αυτό το ίδιο το αίσθημα. Παράλληλα διδάσκεται να καταπνίγει τη συνείδηση που έχει για την εχθρότητα και την ανειλικρίνεια προς τούς άλλους. Μερικές φορές αυτό δεν είναι και τόσο εύκολο, αφού το παιδί έχει την ικανότητα να παρατηρεί πως υπάρχουν τέτοιες αρνητικές ιδιότητες στους άλλους χωρίς να εξαπατάται με λόγια όπως συμβαίνει με τους μεγάλους. Επίσης τα παιδιά δεν αντιπαθούν κάποιον «χωρίς βάσιμο λόγο» — που δεν είναι άλλος απο το ότι αισθάνονται πως αυτό το πρόσωπο αποπνέει εχθρότητα ή ανειλικρίνεια. Η αντίδραση αυτή πολύ σύντομα καταλαγιάζει. Το παιδί δε χρειάζεται πολύ για να φτάσει την «ωριμότητα» του μέσου ενήλικου και να χάσει την αίσθηση τής διάκρισης ανάμεσα σ' εναν καλό και σ' ενα κάθαρμα, εφόσον ο δεύτερος δεν έχει διαπράξει κάποια παλιανθρωπιά.

Από το άλλο μέρος, στα πρώτα στάδια της διαπαιδαγώγησης του, Το παιδί διδάσκεται να έχει αισθήματα που δεν είναι στο σύνολο τους «δικά» του. Ιδιαίτερα διδάσκεται να συμπαθεί τους ανθρώπους, να δείχνεται χωρίς διάκριση φιλικό προς αυτούς και να χαμοκέλα. Ότι δεν κατόρθωσε να πραγματοποιήσει η διαπαιδαγώγηση, το πετυχαίνει στη μετέπειτα ζωή του η κοινωνική πίεση. "Αν δε χαμογελάς θεωρούν πως δεν είσαι «ευχάριστο πρόσωπο» — και θα πρέπει να είσαι ευχάριστο πρόσωπο για να προσφέρεις τις υπηρεσίες σου είτε σα γκαρσόνι, είτε σαν υπάλληλος καταστήματος, είτε σα γιατρός. Μόνο όσοι βρίσκονται στη βάση τής κοινωνικής πυραμίδας, που δεν προσφέρουν παρά μόνο τη φυσική τους εργασία, καθώς και όσοι βρίσκονται στην κορυφή της, δε χρειάζεται να είναι ιδιαίτερα «ευχάριστοι». Η φιλία, η καλή διάθεση και όλα όσα υποτίθεται πως εκφράζει ένα χαμόγελο γίνονται αυτόματα ανακλαστικά, που τα φοράει ή τα βγάζει κανείς ακριβώς όπως, γυρίζοντας τον διακόπτη, ανάβουμε ή σβήνουμε το φως.